W Chinach toczy się obecnie zażarta debata polityczna na temat tempa rozwoju gospodarczego i reform społecznych. Wiele wskazuje na to, że górę biorš w niej przeciwnicy zmian. Polityka Chin wobec Tybetu stała się, niestety, zakładnikiem owej debaty i ofiarš przeciwników reform.
Sytuacja ta oraz narastajšce od kilku lat poważne problemy [wewnętrzne] sprawiajš, że chińscy przywódcy zachowujš się tak, jak gdyby w ogóle nie zamierzali rozwišzywać problemu Tybetu. Kampanie, których celem jest dławienie resztek fundamentalnych praw, jakie pozostały narodowi tybetańskiemu, nabierajš nowego impetu. Choć prezydent Chin i jego towarzysze powtarzajš, że „drzwi do dialogu chińsko-tybetańskiego pozostanš otwarte”, o ile Jego Œwištobliwoœć Dalajlama przyjmie warunki wstępne postawione przez prezydenta Jiang Zemina po spotkaniu na szczycie z prezydentem Clintonem w czerwcu 1998 roku, Pekin nie dał żadnego sygnału do podjęcia takich rozmów. Co więcej, z decyzji politycznych oraz rozmaitych dyrektyw wynika, że chińscy przywódcy zamierzajš kontynuować politykę jeszcze bardziej konsekwentnej i systematycznej opresji, mimo wszelkich bilateralnych, unilateralnych i multilateralnych inicjatyw Zachodu i państw rozwiniętych.
Wskazuje to wyraŸnie, że Chiny nie sš gotowe do wywišzywania się ze zobowišzań spoczywajšcych na stałym członku Rady Bezpieczeństwa ONZ; nie zależy im też na pozycji szanowanego mocarstwa na arenie międzynarodowej. Naszym zdaniem Stany Zjednoczone, państwa Unii Europejskiej i inne kraje, które obrały strategię politycznego i gospodarczego zaangażowania, nie uzyskały od Chin żadnej satysfakcjonujšcej reakcji na swoje dobre intencje.
W jaki sposób doszło do zasadniczej zmiany stanowiska Chin w sprawie Tybetu?  Podczas szczytu chińsko-amerykańskiego, na wspólnej konferencji prasowej, prezydent Jiang Zemin jowialnie poinformował prezydenta Clintona, że Chiny otworzyły liczne kanały komunikacji z Jego Œwištobliwoœciš Dalajlamš. Jiang dodał, że jeœli Dalajlama zgodzi się na postawione przez Chiny warunki wstępne, gotów jest na nowo podjšć negocjacje.
Musimy o tym pamiętać, analizujšc coraz twardsze stanowisko Chin wobec Tybetu i Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy. Z drugiej bowiem strony, kiedy przed kilku laty Zachód zamienił kij krytyki za naruszanie praw człowieka na marchewkę zysków z wymiany handlowej, Chiny natychmiast usztywniły stanowisko w sprawie Tybetu. Nawet niepoprawni optymiœci muszš przyznać, że polityka dwustronnego dialogu z Chinami na temat praw człowieka przyniosła opłakane skutki. Poczštkowo można się było doszukiwać powodów do ostrożnego optymizmu – podczas pierwszej wizyty Mary Robinson, Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, Chiny podpisały Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.
Niemniej kiedy tylko zachodni przywódcy wracali do domów, Chiny, nie obawiajšce się już krytyki na forum Komisji Praw Człowieka ONZ i spokojne o swoje interesy gospodarcze, wracały do tego, co potrafiš najlepiej – do zamykania dysydentów w więzieniach i potęgowania represji w Tybecie.
Innym czynnikiem zaprzštajšcym uwagę Chińczyków jest przeobrażenie instytucji Dalajlamy, który staje się już nie azjatyckim, lecz œwiatowym przywódcš religijnym. W 1979 roku Jego Œwištobliwoœć Dalajlama cieszył się oczywiœcie szacunkiem, niemniej mało kto słyszał o nim poza granicami Azji. Chińscy przywódcy sšdzili więc, że będš mogli nim kierować. W 1979 roku Deng Xiaoping nawišzał pierwszy kontakt z Dalajlamš i poinformował wysłannika Jego Œwištobliwoœci, że jest gotów rozmawiać o wszystkim poza niepodległoœciš Tybetu. Chińczykom szło jednak przede wszystkim o nakłonienie Dalajlamy do powrotu.
Teraz Pekin nie chce słyszeć o wizycie tybetańskiego przywódcy nawet w Chinach.
Sšdzimy, że ta nowa postawa chińskich przywódców wišże się z rosnšcym prestiżem instytucji Dalajlamy. Jego Œwištobliwoœć jest dziœ ważnš postaciš na arenie międzynarodowej i duchowym nauczycielem rosnšcej rzeszy ludzi na całym œwiecie – również na Tajwanie i w Chinach. Wywołuje to szczególnš irytację Komunistycznej Partii Chin, która stopniowo traci autorytet w chińskim społeczeństwie, zwracajšcym się coraz częœciej ku tradycyjnym wierzeniom religijnym. W grudniu 1998 roku najwyżsi chińscy dostojnicy stwierdzili, że pojawienie się Jego Œwištobliwoœci już tylko w Chinach, postawiłoby Pekin w bardzo trudnej sytuacji. „Tybetańczycy i Mongołowie oszalejš”, orzekli. Ich zdaniem wizyta Dalajlamy mogłaby również uaktywnić działaczy na rzecz demokracji. Uznali, że będzie destabilizujšca, niezależnie od tego, jak Chiny uporajš się z ewentualnymi niepokojami.
Niedawno dotarł do nas z Tybetu dokument wewnętrzny, który przedrukowały póŸniej pisma emigracyjne. Cytuje się w nim wysokiego chińskiego przywódcę, który mówi, że negocjacje z Dalajlamš nie sš potrzebne. „Powrót Dalajlamy do Chin niósłby ze sobš wielkie ryzyko destabilizacji. Nie bylibyœmy w stanie kontrolować Tybetu. Dalajlama jest już stary. Zostało mu co najwyżej dwadzieœcia lat. Kiedy umrze, problem Tybetu rozwišże się raz na zawsze. Musimy więc zręcznie zapobiegać jego powrotowi”.
To tylko kilka powodów, które sprawiły, że Chiny zdecydowały się na zaostrzenie stanowiska w sprawie Tybetu i Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy.
Chińscy przywódcy uważajš, że rozwišżš problem Tybetu na własnych warunkach, z pominięciem Jego Œwištobliwoœci Dalajlamy. Próbujš to robić, pompujšc pienišdze w Płaskowyż Tybetański i przeznaczajšc ogromne kwoty na nowe projekty budowlane, które przynoszš pożytek wyłšcznie Chińczykom, a nie ludnoœci tybetańskiej.
Sztuczna koniunktura na „dachu œwiata” ma przycišgnšć do Tybetu nowš falę chińskich osadników. Chiny sšdzš, że zapewniš Pekinowi panowanie nad Tybetem, topišc Tybetańczyków w morzu Chińczyków.
To bardzo niebezpieczne złudzenia. Szukajšc rozwišzania sprawy Tybetu ponad głowš Dalajlamy, władze chińskie rozbudzš tylko bardziej agresywny nacjonalizm. Wystarczy spojrzeć na historię konfliktu między Tybetem a Chinami, by przekonać się, że bez Dalajlamy problem Tybetu będzie przeœladować Chiny w sposób nieobliczalny. Nikt nie jest w stanie przewidzieć, z jakimi skutkami.
Z drugiej strony, jeœli Tybetańczycy w Tybecie będš nadal marginalizowani, wysiedlani i wywłaszczani, prędzej czy póŸniej wezmš sprawy w swoje ręce. Może to mieć opłakane skutki tak dla Chin, jak i dla polityki niestosowania przemocy i cierpliwoœci, którš uprawia Jego Œwištobliwoœć Dalajlama.
Z tych właœnie powodów Chiny powinny i muszš podjšć na nowo negocjacje z Jego Œwištobliwoœciš Dalajlamš. Jest on jedynym Tybetańczykiem, który może liczyć na to, że większoœć naszego narodu podzieli jego poglšdy. Rozwišzanie, które Dalajlama proponuje chińskim przywódcom, mieœci się w formule „jednego kraju, dwóch systemów”, stosowanej dziœ w Hongkongu i Makau. Jego Œwištobliwoœć powtarza, że nie zabiega o niepodległoœć, ale o prawdziwš autonomię w granicach Chińskiej Republiki Ludowej. Za jego słowami stoi siła moralnej władzy, jakš sprawuje nad narodem tybetańskim.
Dlatego też jesteœmy zdania, że Chiny odniosłyby wiele korzyœci, traktujšc Jego Œwištobliwoœć Dalajlamę uczciwie i z szacunkiem. Przede wszystkim Dalajlama jest jedynym przywódcš, który całkowicie panuje nad narodem tybetańskim. Po jego œmierci, nawet gdyby Chiny chciały szukać rozwišzania pokojowego, długo nie znajdš przywódcy, który reprezentowałby interesy całego narodu i cieszył się szacunkiem wszystkich Tybetańczyków. Trwałe będzie tylko rozwišzanie, które Chiny wypracujš z Jego Œwištobliwoœciš Dalajlamš, uwzględniajšc słuszne aspiracje Tybetańczyków.
Jeżeli Chiny znajdš uczciwe, honorowe rozwišzanie sprawy Tybetu, zjednajš sobie – co bezustannie powtarzajš niezliczeni komentatorzy – zaufanie i wiarę mieszkańców tak odmiennych regionów, jak Tajwan i Xinjiang. Prędzej czy póŸniej rzšd Chin będzie się musiał zmierzyć z tymi dwoma problemami. Uczciwe rozwišzanie kwestii Tybetu otworzy drogę do równie twórczych ustaleń w sprawie Tajwanu i muzułmanów z Xinjiangu. Nic nie przyczyni się bardziej do ustabilizowania Chin i zapewnienia im stałego rozwoju gospodarczego.
A przecież Chiny to potrafiš i majš w tym doœwiadczenie. Z ogromnš zręcznoœciš wprowadziły Hongkong i Makau w, jak mówiš, „objęcia macierzy”, zapewniajšc tym dawnych koloniom wolnoœć potrzebnš do dalszego rozwoju i dostatku.
Jeżeli Chiny wykażš się taktem i wyobraŸniš [przy rozwišzywaniu pozostałych problemów], zjednajš sobie ogromny szacunek społecznoœci międzynarodowej i ułatwiš sobie dalszš integrację z gospodarkš globalnš. Skorzystajš na tym Chińczycy i ich stabilizujšcy się kraj.
Aby tego dokonać, Chiny muszš zobaczyć w Jego Œwištobliwoœci Dalajlamie najlepszy klucz do rozwišzania sprawy Tybetu, a nie najgorszš zmorę. Najlepszš rzeczš, jakš mogš zrobić dla siebie Chiny, jest przekroczenie głęboko zakorzenionej podejrzliwoœci, uszanowanie odmiennoœci Tybetańczyków oraz stworzenie atmosfery, która pozwoli na zachowanie i rozwijanie tożsamoœci i kultury narodu tybetańskiego. Jeżeli Pekin tego dokona, zyska podziw całego œwiata i położy fundamenty prawdziwie stabilnych, dostatnich Chin.
Chiny marzš o odzyskaniu dawnej œwietnoœci. Jeżeli majš być znów wielkie, muszš zrozumieć, że wymaga to od nich stworzenia kraju, w którym nie-Chińczycy odnajdš własnš tożsamoœć. I głos – w demokratycznej przestrzeni rzšdów prawa.
Na koniec chciałbym powiedzieć, że ucieczki XVII Karmapy oraz Agji Rinpocze sš najlepszymi œwiadectwami pogarszani się sytuacji w dziedzinie praw człowieka i gwałcenia swobód religijnych w Tybecie. Agja Rinpocze uciekł z Tybetu w 1998 roku i przebywa obecnie w Stanach Zjednoczonych. 15 marca 2000 roku zeznawał przed amerykańskš Komisjš ds. Wolnoœci Religii na Œwiecie. Jest opatem klasztoru Kumbum, jednego z najważniejszych klasztorów w Tybecie. Piastował też wiele ważnych stanowisk w chińskich strukturach władzy – był między innymi członkiem komitetu Ogólnochińskiej Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej, wiceprzewodniczšcym Ludowej Politycznej Konferencji Konsultatywnej Qinghai, wiceprzewodniczšcym Ogólnochińskiego Stowarzyszenia Buddyjskiego, przewodniczšcym Stowarzyszenia Buddyjskiego Qinghai, wiceprzewodniczšcym Ogólnochińskiej Ligi Młodzieży, przewodniczšcym Ligi Młodzieży Qinghai.
Ponieważ był tak ważnš postaciš dla chińskich władz, pozwolę sobie zacytować fragment jego zeznania, w którym przedstawił prawdziwy obraz sytuacji religii i systemu prawnego w Tybecie:
„Chciałbym tu zwrócić uwagę na bardzo ważny element polityki religijnej Chin. Chińska konstytucja stanowi, że wszyscy majš prawo wyboru religii. Inne zapisy konstytucji rozwijajš szczegółowe ustawy, majšce gwarantować prawa konstytucyjne, nie ma jednak żadnych przepisów, które chroniłyby tak zwanš wolnoœć religii, którš zapisano w konstytucji. Brak ustawy sprawia, że politycy mogš narzucać to, co chcš, a gdy gwałcš swobody religijne, nie ma żadnej drogi odwoławczej. W ten sposób przywódcy polityczni stajš się „lisami strzegšcymi kurnika” wolnoœci religii. Pewne praktyki religijne sš to legalne, to znów, po zmianie linii politycznej, nielegalne i karane. Nie ma żadnej możliwoœci odwołania się od takich decyzji. Ten klimat niepewnoœci był jednym z czynników, które zmusiły mnie do opuszczenia mojego kraju. Chciałbym, żeby Chiny, zgodnie z konstytucjš, przyjęły ustawę w sprawie religii”.